Melchior Wańkowicz: "Drogą do Urzędowa"

Melchior Wańkowicz, Drogą do Urzędowa

Wydawnictwo Polonia

Warszawa 1989

Dużo czasu minęło od mojego ostatniego wpisu. Przez cały ten czas jednak zawsze pod ręką miałem Wańkowicza. „Drogą do Urzędowa” tak się sfatygowało przez ten okres, że nie przypomina już wydania, które wkładałem do plecaka po raz pierwszy. W zasadzie to, że czytałem je tak długo jest dowodem na to, że książka nie jest, jako całość, tak porywająca, by nie spać przez nią nocami, nie jest jednak słaba na tyle, by odłożyć ją z powrotem  na półkę. „Drogą do urzędowa” było pierwszą książką w moim życiu przez którą się na coś spóźniłem. Siedziałem na przystanku czekając na autobus do pracy, wyciągnąłem książkę i po jakimś czasie już tylko widziałem tył uciekającego mi autobusu. Są tu bowiem fragmenty, które nie pozwalają się oderwać. Jest ich jednak stanowczo za mało. O tym jednak jeszcze później. 

Już kiedyś pisałem o języku Wańkowicza: jest on specyficzny. By dokładnie rozumieć treść, sens i melodię pisarstwa autora „Sztafety”, trzeba czytać go wolno, jakby w myślach wypowiadać każde słowo. Gdy zapomni się o tej technice, wątek ucieka od razu. Trzeba więc wracać do momentu, gdy myśl czytelnika poszybowała gdzieś lub zgodzić się na to, że czytamy bez rozumienia. 

Powiedzenie, że książka jest nierówna nie oddawałoby całej prawdy. Nierówną książką nazwę taką, gdzie są fragmenty zdecydowanie dobre i zdecydowanie słabe. Wańkowicz jednak dokonał czegoś jakby kolażu. Różne narracje przeplatają się w tej książce, by tworzyć coś na kształt „epopei” polskości w latach II wojny światowej. Słowo „epopeja” celowo umieściłem w cudzysłowie. Uważam bowiem, że taki był zamysł autora i uważam też, że niestety nie udał się on. W książce mamy bowiem zbyt różne tony, zbyt często przechodzimy od opisów podniosłych, bohaterskich i tragicznych zarazem do opisów komicznych w stylu przygód Franka Dolasa. Książka (celowo) nie trzyma stylu i nastroju. I to, co świetnie się sprawdza na przykład u Sienkiewicza, zupełnie nie sprawdza się u Wańkowicza. 

Z łatwością można poznać, że autor hojnie obdziela swoimi przeżyciami bohaterów książki. Najwięcej z Wańkowicza znajdziemy w postaci Haukego. Za przykład niech służy znany epizod, który w książce brzmi tak: „Nagle z radia polała się polska mowa. Natrząsał się sprzedawczyk Ołpiński ze stacji Wrocław: - Dowiadujemy się, że znakomity Hans Hauke, renegat niemiecki, który tumanił Polaków dorabiając się na tanim patriotyzmie, czmycha za rządem polskim do granicy rumuńskiej, ale Wodan go krokiem Gänsepromenade dojdzie i weźmie za piękną brodę“ (s. 56). Oczywiście „Gänsepromenade” odgrywa tutaj rolę „Tropami Smętka”, a cała historia to opis sytuacji, gdy Wańkowicz włączył radio i usłyszał, że Niemcy go „tropami Smętka dopadną”. Ale i inne postaci mają cechy Wańkowicza, przykładem niech będzie Achilles Jagiełło podczas przekraczania granicy rumuńskiej w Zaleszczykach: „Małej figurce Achillsea, dźwigającej ciężką walizę i maszynę do pisania nad głową, woda już dochodziła do piersi” (s. 67). To także znany epizod z życia Wańkowicza, gdy ten przekraczał Dniestr we wrześniu tylko z maszyną do pisania nad głową. 

Gdy pisałem powyżej, że książka nie trzyma stylu, że raz jest podniosła, potem ma intencje komediowe, to miałem także na myśli momenty, gdy Wańkowicz przywołuje rubaszne rozmowy, często odwołujące się do mało wybrednych anegdot i wtrętów typu: „Stary gospodarz skarży się, że traci słuch, bo jak rano wstaje, to nie słyszy jak p…dzi. Doktor zapisuje mi kminku wiatropędnego. «Słyszeć lepiej nie będziecie, ale będziecie głośniej p…ć»”. (s. 29). Takich momentów jest więcej i twierdzę, że źle robią one opisom męczeństwa Polaków na Syberii czy opisie walk żołnierzy wyklętych. 

Książka Wańkowicza to poniekąd, a przynajmniej w zamierzeniu, epopeja narodu polskiego w czasie II wojny światowej. Przywołuje Wańkowicz różne, niezmiernie ważne epizody. Mamy więc opis mobilizacji, potem Wrzesień z 17 września i ucieczkę przez Zbrucz do Rumunii. Są oddziały leśne, przejmujący opis zesłańców na Syberii, są wzmiankowane mordy katyńskie i jest Bydgoszcz. Mamy też obrazy z niemieckich więzień i oflagi, aż wreszcie szlak polskich żołnierzy na Bliskim Wschodzie. Opisem Sybiru Wańkowicz wznosi się na wyżyny dając obraz polskich losów, ale ten zgromadzony kapitał łatwo trwoni żartami o wspomnianym „pierdnięciu” (s. 29) „łajnie” (s. 115), „nosie w dupie”(s. 67) i przygodach w latrynie (s. 303). I nawet jeśli przywołamy tą oczywistą prawdę, że życie nie było tylko patetyczne, to jednak w literaturze nie trzeba aż tak mieszać gatunków, bo wychodzi z tego całość nieznośna. 

Wańkowicz ma swój specyficzny styl. Uważam, że często odrobinę nadto udziwniony, ale czasem też błyskotliwy i trafny. Wańkowicz gra słowami, modeluje znaczenia, przywołuje zapomniane wyrazy. Widać, że lubi bawić się frazą, a jak mu jakaś się spodoba, to lubi ją powtórzyć w różnych konfiguracjach. Przykładowo pisząc o młodej polskiej inteligencji z awansu użył sformułowania „Kopnął się do ładowania tego głupiego łba nienażartym głodem pokoleń, jałowo kalkulujących (…)” (s. 87), by na stronie 113 napisać „rozbudził w swej nieuporządkowanej (…) głowie nienasycone pragnienie ugorujących pokoleń”.

Podoba mi się przeciwstawienie w książce polskiego, prowincjonalnego, ze wszystkimi swoimi wadami, ale jednak przyzwoitego owego „Urzędowa” klasie ludzi uprzywilejowanych, karierowiczów, „Drystali” i nosicieli „kundlizmu”.

Wybornie udała się Wańkowiczowie para doktor Lewin i ksiądz Wróbel. Tworzyli oni wspaniały duet, który dodawał blasku książce, a ja sam wyczekiwałem na fragmenty książki z ich perypetiami. Ich złośliwości, zmiany postaw, próby odnajdowania się w nowej sytuacji były ozdobą książki. Przy nich też najczęściej wybuchałem szczerym śmiechem, a przykładem niech będzie fragment, gdy prowincjonalny ksiądz Wróbel udał się do Grobu Pańskiego pełen wyobrażeń rodem z szopek bożonarodzeniowych w wiejskich kościołach, a na miejscu przeżył głębokie rozczarowanie. „Zaraz u wejścia w kruchcie zgorszył się tapczanem, na którym wylegiwała się rodzina mahometańskich Arabów, na skutek odwiecznych przywilejów mająca serwituty na świątynie. Wewnątrz zaś ogromne, brodate popy prawosławne, czarne koptyjskie małpoludy i inna zbieranina współgospodarząca w Miejscu Świętym, zgorszyła do reszty wikarego z Zaleszczyk” (s. 223). 

Duże wrażenie zrobiły na mnie opisy dotyczące naszych generałów i ich wyraźnych wad. Wańkowicz przytacza w książce fragmenty swoich rozmów z Śmigłym-Rydzem w Rumunii, gdzie ten stwierdza: „Muszę przyznać (…) że nie doceniałem aż tak dalece znaczenia broni pancernej – pomilczał – gdyby to taka wojna jak w 1920, to moglibyśmy się opierać” (s. 155). Pisząc o reszcie naszych wojskowych w Rumuni: „Nic nie wiedzą, co się dzieje na świecie, nic nie wiedzą nawet o ocenach minionej kampanii. Kioski w Rumunii są zawalone dziełem Feldzug in Polen, obficie dokumentowanymi szkicami; w odległym o dwadzieścia kilometrów Kimpolungu, do którego jeżdżą kąpać się i do fryzjera, leżą te książki na wystawie – ale oni nic o tym nie wiedzą” (s. 156). 

Przemawiają do mnie słowa Wańkowicza do żony, które cytowane są w przedmowie Aleksandra Ziółkowskiego i z którymi się zgadzam całkowicie: „Przed nam dwie trudności: czy moje pisarstwo co warte i czy wyżyjemy. O pierwszym pisać nie chcę – zbyt głęboko się zżymam omal jednomyślnym wyrokiem ludzkim. Ale poza dyskusją, że to co robię ma wielki walor. Wysłowić się umiem. Nawet człowiek średnio zdolny przy tej pracy i tym uporze w pisaniu, przy tym materiale, który zbiera o losie polskim w następstwie nieistniejących biur historycznych  - spełniłby wielkie zadanie” (s. 14).